Akademik Veri Yönetim Sistemi
Alper S.(Yürütücü), Yılmaz O., Dolma S.
TÜBİTAK Projesi, 2022 - 2025
Gerçekliği Şüpheli İnançlar (GŞİ), rasyonel gerekçelere ve somut kanıtlara dayanmayan inançlardır. Bu inançların en önemlileri komplo, paranormal ve sahte bilim inançlarıdır. COVID-19 pandemisi sürecinde komplo teorileri ve sahte bilimsel yaklaşımlar gibi GŞİ’lerin hem bireyler hem de toplum için önemli zararlı sonuçları olduğu görülmüştür. Kişiyi somut gerçeklerden, kanıta dayalı bilimsel açıklamalardan uzaklaştıran bu inançların yakın gelecekte iklim değişikliği gibi kriz durumlarında da bireysel ve toplumsal zararlar yaratacağı öngörülmektedir. Konunun önemi düşünüldüğünde, bu inançları yordayan faktörlerin neler olduğunun, farklı türdeki yordayıcı değişkenlerin (bilişsel/eğitimsel farklar, kişilik faktörleri, sosyal faktörler) nasıl bir bütüncül resim çizdiğinin ortaya konması oldukça önemli gözükmektedir.
GŞİ alanyazınındaki araştırmaların çoğu korelasyonel çalışmalara dayanmaktadır. Kısıtlı sayıdaki boylamsal çalışmalar ise birkaç ay sürmüştür ve az sayıda değişkene (örn., yordanan değişken olarak sadece komplo inançlarına) odaklanmaktadır. Bu projede ise, farklı türde yordayıcı değişkenlerdeki (bilişsel/eğitimsel faktörler, kişilik faktörleri, sosyal faktörler) zamansal değişimlerin her üç GŞİ’deki (komplo, paranormal, sahte bilim inançları) zamansal değişimleri nasıl yordadığı incelenecektir. Birbiriyle ilişkili ama kavramsal olarak farklı olan bu üç GŞİ’nin aynı istatistiksel model içinde, boylamsal olarak incelenmesi alanyazına önemli katkılar sağlayacaktır. Ayrıca, çalışmalar iki farklı kültürde (Türkiye ve İngiltere) tekrarlanacak, böylece ilişkilerin kültürden etkilenip etkilenmediği de bulunacaktır.
Çalışma 1 (N = 2,000) İstanbul nüfusunu temsil eden bir örneklem ile, yüz yüze anket çalışması yürütülerek tamamlanacaktır. Yordayıcı değişkenler olarak bilişsel/eğitimsel faktörler (analitik düşünme, sezgisel inanç, bilim okuryazarlığı, bilimsel akıl yürütme), kişilik faktörleri (Büyük Beşli ve Karanlık Üçlü kişilik özellikleri) ve sosyal faktörler (ideoloji, dindarlık, bilime güven, kurumlara güven, sosyal güven, yolsuzluk algısı); yordanan değişkenler olarak ise komplo inançları, paranormal inançlar ve sahte bilim inançları ölçülecektir. İlgili tüm ölçeklerin geçerlik ve güvenirlik analizleri tamamlanacak, korelasyonlar incelenecek, katılımcılar GŞİ’ler açısından kümelenerek, bu kümelerin yordayıcılar açısından nasıl farklılaştığı araştırılacaktır. Çalışma 2 (N = 1,500), Çalışma 1’in ulusal düzeyde temsili bir İngiltere (Birleşik Krallık) örnekleminde tekrarıdır. Çalışma 3 (başlangıç N = 5,000) Türkiye’de yürütülecek boylamsal çalışmadır. Bu çalışma altı ay arayla beş dalga halinde toplam 25 ay sürecektir. Birinci ve beşinci dalgada Çalışma 1’deki tüm değişkenler kullanılacak; iki, üç ve dördüncü dalgalarda GŞİ’lerle birlikte yordayıcı değişkenlerden sadece zaman içinde dalgalanma ihtimali daha yüksek görülen sosyal faktörler ölçülecektir. Yürütülecek örtük büyüme modeli (latent growth model) analizleri ile tüm önemli değişkenler aynı anda hesaba katılacak, sosyal faktörlerdeki zamansal değişimin GŞİ’lerdeki zamansal değişimi nasıl yordadığı ve bu ilişkilerin bilişsel/eğitimsel ve kişilik faktörleri tarafından düzenlenip düzenlenmediği incelenecektir. Anlamlı bir ilişki gösteren yordayıcı değişkenlerin dahil edileceği otoregresif modeller ile, bu değişkenlerdeki değişimin GŞİ’lerdeki değişimden önce gerçekleşip gerçekleşmediği de araştırılacaktır. Ayrıca bilişsel/eğitimsel ve kişilik faktörlerinde ilk ve son dalga arasında beklenmedik bir zamansal değişim olup olmadığı ve varsa bu değişimin GŞİ’lerdeki değişimlerle ilişkisi keşifsel olarak incelenecektir. Çalışma 4 (N = 1,500), Çalışma 3’ün ulusal düzeyde temsili İngiltere örnekleminde tekrarıdır. Çalışma 2’de toplanan veri ilk dalga sayılacak, aynı katılımcılar dört dalgaya daha davet edilerek çalışma beş dalgaya tamamlanacak ve Çalışma 3’teki analizler tekrarlanacaktır.
Yürütülecek araştırmaların sonucunda, GŞİ’lerle ilişkili olduğu düşünülen değişkenlerdeki zamansal değişimin GŞİ’lerdeki zamansal değişimi nasıl yordadığı ve yordayıcılardaki değişimin GŞİ’lerdeki değişimden önce gelip gelmediği yüksek istatistiksel güce sahip bir dizi çalışmada bulunmuş olacak ve ayrıca bulunan ilişkilerin Batılı kültürlerde de geçerli olup olmadığı tespit edilecektir. Söz konusu bulgular büyük ölçüde kesitsel korelasyonlara dayanan alanyazına önemli soluk kazandıracak, ilgili değişkenler arası zamansal dalgalanmaları da hesaba katarak, arada bir neden-sonuç ilişkisi varsa bunun muhtemelen hangi yönde olduğu gösterilmiş olacaktır. Bu sayede ileride yapılacak deneyler ve müdahale çalışmalarında manipülasyonların hangi değişkenlere yönelmesinin gerektiğine dair yol gösterici bulgulara ulaşılmış olacaktır.
Proje sonucunda, üst düzey dergileri hedefleyen iki makale ve iki sözlü bildiri üretilmiş olacaktır. Ayrıca çalışmanın bulguları ulusal medya ve sosyal medya kanalları ile kamuoyu ile paylaşılacak, bu bulgular ışığında gelecekte yapılabilecek çalışmalara dair lisansüstü öğrenciler ve akademisyenlerin katılımına açık bir çalıştay düzenlenecektir.